هفته نامه پرشین هفته نامه برای ایرانیان
با تصویب طرح «اقدام متقابل و متناسب دولت در اجرای برجام» توسط مجلس شورای اسلامی، این پرسش مطرح می‌شود که گام پیش رو چیست؟ و پس از این چه اقداماتی باید توسط طرفین انجام شود. در این نوشته تلاش شده است تا به اختصار به این پرسش پاسخ داده شود.
بند ۳۴ متن برجام ۵ زمان کلیدی را تعریف کرده است. این ۵ تاریخ کلیدی عبارتند از روز نهایی شدن یا Finalization Day، روز پذیرش یا Adoption Day، روز اجرا یا Implementation Day، روز انتقال یا Transition Day و در نهایت، روز پایان قطعنامه شورای امنیت. روز پذیرش ۹۰ روز پس از تاریخ تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، یعنی ۱۹ اکتبر ۲۰۱۵ یا ۲۷ مهر ۱۳۹۴ بود. فرا رسیدن این روز به چه معناست و چرا برای رسیدن این روز باید تا این تاریخ صبر می‌کردیم؟
۹۰ روز فرصتی که بین روز نهایی شدن و روز پذیرش وجود دارد، برای رعایت تشریفات قانونی در داخل دولت‌های طرف مذاکره است. ایالات متحده آمریکا در شرایطی درخصوص برجام مذاکره می‌کرد که کنگره و سنای آن کشور، قانونی را در مورد نظارت پارلمان بر توافق تصویب کرده بودند و بر اساس قانون مزبور، متن توافق باید به پارلمان ارائه می‌شد و پارلمان حق داشت که در مورد آن اظهار‌نظر کند. دولت ایران نیز می‌دانست که مجلس، خواهان بررسی متن برجام و اظهار نظر درخصوص آن است. طبیعی است که بررسی متن برجام در مجلس، نیازمند گذشت زمان بود. در این میان، کار سه کشور اروپایی ساده‌تر بود. آنها سیاست خارجی مشترکی داشتند و شورای اروپا تکلیف خود را با قضیه از قبل مشخص کرده بود. چین و روسیه نیز از جهت قطعیت در تصمیم‌گیری مشکل چندانی نداشتند. در هر حال، برای روشن شدن تکلیف توافق در داخل کشورها لازم بود که مدت زمان مشخصی در نظر گرفته شود و مدت ۹۰ روز برای این کار کافی به نظر می‌رسید؛ اما پس از روز پذیرش چه اقداماتی باید انجام شوند؟
تعهدات مندرج در برجام، تعهداتی نیستند که اجرای آنها به فوریت و در یک لحظه مشخص امکان‌پذیر باشد. اگر بخواهیم تعهدات ایران و کشورهای گروه ۱+۵ را به زبان بسیار ساده بیان کنیم، ایران یکسری محدودیت‌ها را در برنامه هسته‌ای خود می‌پذیرد و کشورهای گروه ۱+۵ نیز تحریم‌های مالی و اقتصادی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را بر می‌دارند. هم اجرای تعهدات ایران متضمن انجام یکسری اقدامات مقدماتی است و هم اجرای تعهدات کشورهای گروه ۱+۵ متضمن انجام یکسری اقدامات است. به‌عنوان مثال، رفع تحریم‌های اتحادیه اروپا مستلزم این است که متن مصوبات اتحادیه اروپا برای رفع تحریم‌ها آماده شود. دستورالعمل‌های لازم برای رفع تحریم‌ها نوشته شوند و مشورت‌های لازم با ایران انجام شود. (در متن برجام قید شده است که گروه ۱+۵ موظف است در تدوین دستورالعمل‌های رفع تحریم‌ها از ایران مشورت بگیرد.) همچنین انجام تعهدات ایران نیز نیازمند یکسری اقدامات مقدماتی است. انجام این اقدامات مقدماتی (خواه اقدامات حقوقی و خواه اقدامات اداری و اجرایی) از روز پذیرش انجام خواهد شد. اما اقداماتی که ایران و کشورهای گروه ۱+۵ باید از روز پذیرش انجام دهند چه هستند؟
بر اساس آنچه در ضمیمه پنجم برجام قید شده است، در این روز، ایران رسماً به آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای اطلاع خواهد داد که از روز اجرا پروتکل الحاقی را به‌طور موقت تا زمان تصویب آن توسط پارلمان اجرا خواهد کرد و کد اصلاحی ۳-۱ را نیز به‌طور کامل اجرا خواهد کرد. همچنین ایران اقدامات مشخصی را که در پیوست شماره ۱ قید شده است و مربوط به رفع نگرانی‌های گذشته و حال است، اجرا خواهد کرد.
اتحادیه اروپا باید مقرره‌ای را صادر کند که در آن قید می‌شود تمامی تحریم‌هایی که مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران هستند، از روز اجرا متوقف خواهند شد. این امر دشواری چندانی ندارد، چرا که در متن برجام تمامی تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران که از سوی اتحادیه اروپا وضع شده‌اند برشمرده شده‌اند و کافی است که اتحادیه اروپا با استفاده از ضمیمه ۲ برجام، مواد مشخصی از تحریم‌های آن اتحادیه را که ملغی یا تعلیق خواهند شد رسما اعلام کند. البته همان‌طور که گفته شد، اجرایی شدن مقرره جدید اتحادیه اروپا که مربوط به لغو تحریم‌ها است از تاریخ اجرای برجام خواهد بود که احتمالا اوایل سال آینده میلادی خواهد بود. علاوه بر این، تحریم‌های مذکور در آن مقرره، تمامی تحریم‌های هسته‌ای اتحادیه اروپا نیستند و بخش اندکی از تحریم‌ها که در روز پذیرش لغو خواهند شد، مشمول آن مقرره قرار نخواهند گرفت.
ایالات متحده آمریکا که تحریم‌های بیشتری را علیه ایران وضع کرده است، باید اقدامات بیشتری را در این تاریخ انجام دهد. نخست اینکه در مورد آن دسته از تحریم‌ها که مستند به متن قانون هستند و دولت به تنهایی اختیار لغو آنها را ندارد اما می‌تواند از اختیار خود مبنی بر عدم اجرای تحریم‌ها یا waiver استفاده کند، اعلام کند که از تاریخ اجرایی شدن توافق یا Implementation Day این تحریم‌ها اجرا نخواهند شد. دوم اینکه در رابطه با آن دسته از تحریم‌هایی که برداشته شدن آنها در اختیار خود دولت است – تحریم‌هایی که مستند به دستورات اجرایی دولت آمریکاست – اعلام خواهد کرد که از روز اجرا این تحریم‌ها برداشته خواهند شد و نهایتا در مواردی که تحریم‌ها باقی می‌مانند اما ایالات متحده آمریکا موظف به این شده است که مجوز انعقاد قراردادها یا ارائه کالاها یا خدماتی به ایران را صادر کند، اعلام کند که از روز اجرا آن مجوزها صادر خواهند شد.
مساله مهم دیگری که در روز پذیرش اهمیت پیدا می‌کند، رآکتور آب سنگین اراک است. بر اساس برجام مقرر شده است که این رآکتور باید مدرن‌سازی شود و انجام این امر، مستلزم ارائه خدماتی از سوی کشورهای گروه ۱+۵ است. از روز پذیرش، ایران و گروه ۱+۵ مذاکرات خود را آغاز خواهند کرد تا سندی را تهیه کنند که بر اساس آن، شیوه این مدرن‌سازی و تعهدات هر یک از طرفین درخصوص این موضوع معین شود. بنابراین، به زودی می‌بایست شاهد یک سند فنی دیگر درخصوص مدرن‌سازی رآکتور اراک باشیم.
در نهایت، آخرین تعهدی که کشورهای گروه ۱+۵ از روز پذیرش بر عهده دارند، مشورت با ایران در رابطه با تدوین راهنماها و دستورالعمل‌های برجام است. این امر از اهمیت بنیادین برخوردار است چرا که تفسیر نقاط مبهم برجام و نیز تبیین موادی که امکان تفسیرهای متفاوت از آنها وجود دارد، در راهنماها و دستورالعمل‌ها انجام خواهد شد و بانک‌ها و شرکت‌های خارجی برای درک دقیق این نکته که کدام تحریم‌ها و اقدامات محدود‌کننده رفع می‌شوند و انجام چه مبادلاتی با ایران مجاز است به دستورالعمل‌ها مراجعه خواهند کرد. چرا لازم است در این خصوص با ایران مشورت شود؟ پاسخ را باید در سابقه تاریخی مذاکرات ایران و گروه ۱+۵ جست‌وجو کرد. پس از توافق بر سر برنامه اقدام مشترک در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۳ ایالات متحده آمریکا دستورالعمل‌هایی را صادر کرد که بسیار مضیق و از نظر ایرانی خلاف روح توافق بود. با وجود چنین تجربه‌ای ایران اصرار داشت که دستورالعمل‌ها و راهنماهای برجام، با مشورت ایران صادر شود تا جلوی چنین تفاسیری از برجام گرفته شود.
