هفته نامه پرشین هفته نامه برای ایرانیان
نوشته: سیما توحدی
خشک سیمی ، خشک چوبی ، خشک پوست
از کجا می اید این آوای دوست؟
گر زسیم است این صدای نازنین
خود چگونه میزند هیهای دوست؟
زمین این گهواره باشکوه و استوار از دیر باز خواستگاه هزاران شور و شوق ، امید و آرزو ، حسرت و اندوه و غمهای بی شماری بوده است. این احساسات رنگین بشری هماره میهمان عزیز سازها و ترانه ها شده اند و زیباترین و باشکوه ترین نواها را شکل داده اند. هر جا زندگی بوده ، ساز با حضوری چشمگیر خود نمایی کرده است. هر جا اندیشه و هنری بوده ، موسیقی مثل چشمه ای زلال جاری شده و روح تشنه باورهای ملتی را سیراب کرده است.
یکی از مناطق مهم از لحاظ غنای موسیقی فولکولور خطه خراسان است که نوای جادویی دوتار را در گوشه گوشه آن از شمال تا جنوب از شرق تا غرب میتوان شنید. ساز دوتار تداعی گر لحظه های تلخ و شیرین مردم خراسان است. دوتار یادآور حماسه ها ، دلاوریها ، اعتقادات ، خاطرات و باورهای این مردم سرافراز و نجیب است که آمال و آرزوهای آنان را به شیرینی روایت می کند.
دوتارسازی مقامی است که با مضراب نواخته نمیشود بلکه با ناخن به آن زخمه میزنند. این ساز خوش آهنگ پیشینه ای چند هزاران ساله دارد که بیشتر در خراسان ، برخی نواحی ترکمن نشین و گاهی در مازندران با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده میشود. امروزه حوزه‌های نواختن دوتار عبارتند از: شمال خراسان در شهرهای بجنورد، اسفراین، شیروان، درگز و قوچان ، در جنوب و شرق خراسان در شهرهای بیرجند، قائنات، تربت جام،تایباد ، گناباد ، كاشمر، خواف و سرخس ، در نواحی ترکمن‌نشین استان گلستان و علی آباد کتول همچنین برخی مناطق استان مازندران. دوتار دارای کاسه ای گلابی شکل ، دسته ای بلند ، دو رشته سیم و یازده پرده است . قسمت گلابی شکل از چوب درخت توت و دسته آن از چوب درخت زردآلو یا گردو ساخته میشود که در مقابل رطوبت مقاوم تر است و کمتر کج میشود. در گذشته به آن تاری که از نخ ابریشم به دست می‌آید وصل می‌شده است . مرحوم اولیاقلی ترکمن در جشن طوس سال ۱۳۵۳ دوتاری مینواخت که سیمهایش از جنس ابریشم بود.
دوتار در خراسان دارای دو کوک است. کوک چهارم را کوک نوایی و کوک پنجم را کوک ترکی و کردی می نامند که بسته به نوع کوک ، آهنگهای متفاوتی اجرا میشود. از زمان پیدایش دوتار ماخذی در دسترس نیست. اما در کتابهای تاریحی و سفرنامه های قدیمی از دوتار یاد شده است . فارابی در کتاب ( موسیقی الکبیر ) از سازی با مشحصات دوتار به عنوان تنبور خراسان نام برده است. در حجاری های به جا مانده از اشکانیان نقش تنبور دیده میشود و از آنجا که اشکانیان خراسانی بوده اند میتواند مدرکی باشد بر وجود دوتار یا تنبور خراسانی در زمان اشکانیان.
روایت های افسانه ای ، عاشقانه و حماسی در فرهنگ خراسان همیشه با همنوازی دوتار همراه بوده است. به کسانی که داستان ها و روایت های کهن این سرزمین را همراه دوتار اجرا میکنند ، بخشی می گویند. بخشی کسی است که خداوند به او بخششی یا موهبتی عطا فرموده و او را فردی استثنائی کرده است . بخشی باید بتواند بخواند، بنوازد، شعر بگوید و داستان بسراید
مهمترین وظیفه بخشی ها انتقال روایت و داستان های پند آمیز گذشتگان به نسل های بعدی بوده است. از میان این داستانها میتوان به غریب و شاه صنم ، لیلی و مجنون در میان ترک ها والله مزار، جعفر قلی و له یاره در میان کردهای شمال خراسان اشاره کرد.
اساتید برجسته ای چون اولیا قلی ترکمن ، رحیم خان بخشی ،حاج حسین یگانه ، حاج قربان سلیمانی ، غلامرضا پور عطایی و ابو الفضل اوغازی گرچه اینک در بین ما نیستند اما سالها پیش با حضور در جشنواره های متعدد بین المللی نوای شیرین دوتار را در سراسر دنیا طنین انداز کرده اند و این ساز دل انگیز رابه مردم سراسر جهان شناسانده اند.
\خوشبختانه این روزها هنر دوستان فراوانی به یادگیری این ساز به جا مانده از نیاکان علاقه نشان میدهند و تلاش می کنند تا صدای زیبای دوتار همواره پر طنین و دل انگیز به گوش برسد. در مشهد استاد محمد یگانه فرزند بخشی حاج حسین یگانه سالهاست که دوتار میسازد و به آموزش شاگردانش می پردازد. در تهران یلدا عباسی که از شاگردان استاد مجید احمدی و رمضان بردری است ، ساز دوتار شمال خراسان ، آوازهاى محلى و مقام هاى كرمانجى تدریس مى كند و در تایباد سلمان سلیمانی شاگرد استاد نظر محمد سلیمانی به آمورش دوتار شرق خراسان مشغول است.
